1. Wstęp

Poszukiwania genealogiczne to pracochłonne zajęcie związane z przeglądaniem dostępnych materiałów źródłowych. Zdarza się jednak, że nawet najdłuższe kwerendy spełzają na niczym i godziny wertowania zapisów z opasłych tomów nie przynoszą efektów. Czasami w naszych poszukiwaniach potrzebne jest coś więcej – pewna doza szczęścia, przypadku lub pomocy ze strony nieznajomej osoby.

W niniejszym artykule chciałbym pochylić się nad najstarszymi śladami przedstawicieli rodziny Dmochowskich i związanymi z rodem miejscowościami. Podjąłem też próbę dokonania ponownej analizy dostępnych źródeł z uwzględnieniem aspektów geograficznych, heraldycznych i językowych. Mam świadomość, że amatorskie badania mogą zostać zweryfikowane z różnych dziedzin nauki – na co z dużą nadzieją liczę. 

2. Tło historyczne osadnictwa

Zespół osadniczy położony na gruntach obecnej wsi Święck-Strumiany w świetle źródeł archeologicznych należy uznać za jeden z najważniejszych ośrodków wczesnośredniowiecznego osadnictwa północno-wschodniego Mazowsza. Podobnie jak okolica szlachecka Dmochy położony jest on nad rzeką Brok. To właśnie w otoczeniu Święcka rozwijało się osadnictwo w początkach państwa piastowskiego.

Badania wykopaliskowe prowadzone przez dr Danutę Jaskanis, w oddalonym o zaledwie o 8 km od wsi Dmochy-Glinki miejscu pozwoliły ustalić, że:

Na podstawie przesłanek archeologicznych można stwierdzić, że najprawdopodobniej w ciągu 2. połowy X w., a ściślej ostatniej tercji tego stulecia, gród stał się punktowo wybranym ośrodkiem strategicznym dla państwa piastowskiego rozszerzającego swoje władztwo na terytorium północno-wschodniego Mazowsza.

źródło: Święck – Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy na północno-wschodnim Mazowszu. Danuta Jaskanis. Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich. Oddział w Warszawie. Muzeum Podlaskie w Białymstoku. Warszawa 2008.

Po przerwie osadniczej gród rozwijał się jako ośrodek biskupi administrujący obszarem rozległej kasztelanii. Dowodem na trwający na tych terenach proces chrystianizacji jest bez wątpienia wydzielona przestrzeń dla kościoła i cmentarza powstałych na początku XII w., które trwały przez okres około 150 lat.

Usytuowanie okolicy szlacheckiej w stosunku do grodziska kasztelanii biskupiej w Święcku przedstawia poniższa mapa.

Osadnictwo i użytki rolne na terenie kasztelanii święckiej skupiało się wzdłuż rozwiniętej sieci rzek i mniejszych cieków wodnych. Dokument Konrada Mazowieckiego, który przechował nazwy istniejących wówczas miejscowości w najbliższym otoczeniu okolicy szlacheckiej Dmochy wymienia dwie położone nad Brokiem wsie Świączenicę koło Rosochatego Kościelnego (Suycenica/Svytenicza), Czyżew (Cysevo), Przeździecko (Besdecce), Gostkowo (Gostcouo) i Andrzejewo (Vrone). Wczesnośredniowieczne osadnictwo rozmieszczone było po obu brzegach Broku, od wsi Trzeciny po Zalesie Stare a także w okolicy Rosochatego Kościelnego i wsi Dąbrowa i jej przysiółków (-Cherubiny, -Zabłotne).

Warto też podkreślić, że w wyniku licznych najazdów, zarówno ze strony Jaćwięgów, Litwinów i Prusów, następowało pustoszenie obszarów i zanik osadnictwa. Wyniki badań archeologicznych metodą Archeologicznego Zdjęcia Polski zdają się potwierdzać wyniszczenie obszaru kasztelanii w 2. połowie XIII wieku w najbliższej okolicy grodu święckiego. Wiele jednak wskazuje na to, że Święck został opuszczony przez mieszkańców wraz z całym dobytkiem.

Kolejne wznowienie procesu osadniczego z pewnością nastąpiło po podpisaniu Unii w Krewie przez Władysława Jagiełłę w 1385 roku. Ostatecznie, udokumentowane osadnictwo na naszych terenach prowadzone przez Janusza I rozpoczęło się po bitwie pod Grunwalnem, czyli po 1410 roku. Obserwacja tego procesu jest możliwa dzięki zachowaniu się zapisów najstarszego rejestru kancelarii ks. Janusza I z lat 1414-1426.

Podsumowując rys historyczny należy podkreślić, że osadnictwo w najbliższym sąsiedztwie okolicy szlacheckiej Dmochy istniało conajmniej od drugiej połowy X wieku. Na szczególną uwagę w procesie osadniczym z pewnością zasługuje pobliski Czyżew, którego początki sięgają XII wieku. Jego położenie geograficzne znajduje się na ciąg komunikacyjnym wzdłuż rzeki Brok.

3. Osadnicy herbu Pobóg – Czyżewscy, Sutkowscy, Dmochowscy i … Krzykowscy 

Po raz pierwszy Czyżew jest wzmiankowany w Kodeksie dyplomatycznym Księstwa Mazowieckiego (…) pod datą 1187 w nadaniu dóbr kanonikom płockim. Warto zwrócić uwagę na sąsiadujące ze sobą osadnictwo pod względem heraldyki.

Kasper Niesiecki w Herbarzu Polskim, wymienia obok siebie Czyżewskich, Sutkowskich i Dmochowskich jako szlachtę pieczętującą się herbem Pobóg. Można więc postawić tezę, że obecne nazewnictwo wsi Czyżew, Sutki i Dmochy nie jest przypadkowe. Najprawdopodobniej powstało ono w czasie procesu osadniczego po przybyciu na tereny ziemi nurskiej osadników. Ze względów przynależności do tej samej grupy herbowej dostali oni nadania obok siebie.

Osadnicy przybywali na tereny ziemi nurskiej m.in. z terenów północnego Mazowsza. Na terenie historycznej ziemi wyszogrodzkiej udało się zidentyfikować miejscowości o podobnym nazewnictwie do tych z ziemi nurskiej. Poniższa mapa przedstawia fragment „Atlasu historycznym Polski” z której najprawdopodobniej przybyli osadnicy na teren kasztelanii święckiej.

Na powyższej mapie widoczne są miejscowości: Czyżewo, Krzykosy i Dmoszyno z parafii Łętowo. W świetle przenoszenia się nazw między regionami, także nazwa miejscowości parafialnej – Łętowo – brzmi zaskakująco zbieżnie z rzeką Łętownicą, a także puszczą Łętowo.

Do dnia dzisiejszego Dmoszyno w ziemi wyszogrodzkiej nie zachowała się, zaś nazwa Czyżew istnieje w obecnej nazwie miejscowości Sochocino-Czyżewo.

Analiza zapisów Słownika Historyczno-Geograficznego ziem polskich w średniowieczu Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk dla ziemi nurskiej i wyszogrodzkiej wskazuje na kolejne podobieństwo – osada o nazwie Krzykosy.

Elektroniczna wersja Słownika Historyczno-Geograficznego ziem polskich w średniowieczu Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk zawiera następujący zapis dla ziemi wyszogrodzkiej:

Krzykosy (1396 Krzikosi, Crzykossy) – 21 km na NW od Wyszogrodu.

http://www.man.poznan.pl/~shgzpws/search.php?q=krzykosy&d=0&t=0

W trzecim zapisie dotyczącym Krzykos znajdujemy ważną informację o przynależności herbowej Krzykowskich.

3. 1396 Grzymisław z Krzykos kan. płoc. (APK 864); [1414-25] Mścisław z Krzykos h. Pobóg (M 3, 55v); 1445 Małg. c. Mścisława z Krzykos, żona Mikołaja z Żochowa, skwitowała brata Jana z zadośćuczynienia za dziedzictwo (M 3, 22); 1495 szl. Jakub z Krzykos (E 15, 37v); kmiecie z Krzykos (E 15, 39, 97v); 1528: 4 wł. os. (Pob. 46, 508).

http://www.man.poznan.pl/~shgzpws/search.php?q=krzykosy&d=0&t=0

Znacznie ciekawsze dla naszych rozważań jest dokument ze Słownika Historyczno-Geograficznego ziem polskich w średniowieczu Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk wsi Krzykosy w ziemi nurskiej. Ze względu na brak wersji elekteornicznej przedstawiamy poniżej jedną z kart.

Powyższa karta naprowadza nas na dokument źródłowy w którym pojawiły się Krzykosy w ziemi nurskiej. Jest nim Kodeks dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego obejmujący bulle papieżów, przywileje królów polskich i książąt mazowieckich, tudzież nadania tak korporacyj jako i osób prywatnych (1863) który w Dodatku zawiera następujący wpis:

1203. Konrad książę Mazowiecki, zatwierdza posiadłości biskupa Mazowieckiego, czyli Płockiego.
(…) Item ipsum Castrum Brok cum liijs villis Seradzenyci Crzykosii Chymelevo Nevscorzijmc Ochlopyca Cyrmcovici Nagossevyci Sdzijmiirze. 

źródło: Kodeks dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego obejmujący bulle papieżów, przywileje królów polskich i książąt mazowieckich, tudzież nadania tak korporacyj jako i osób prywatnych (1863)

Wśród posiadłości biskupa wymienionych powyżej nie wszystkie udało się zidentyfikować: Seradzenyci (niezidentyfikowana), Crzykosii – Krzykosy (niezlokalizowana), Chymelevo – Chmielewo, Nevscorzijmc – Nieskórz, Ochlopyca – Chłopice (niezlokalizowana), Cyrmcovici (niezidentyfikowana), Nagossevyci – Nagoszewo, Sdzijmiirze (niezidentyfikowana). W zakresie lokalizacji J. Wiśniewski zaproponował odczytywanie nazw osad w kolejności, w jakiej zostały uszeregowane na zasadzie ich rzeczywistego sąsiedztwa, sytuując je topograficznie w układzie przestrzennym od strony wschodniej ku zachodowi. Można też wykorzystać wiedzę na temat zachodniej i południowej granicy kasztelanii święckiej.

Zachodnio-południową granicę kasztelanii święckiej tworzy linia Jasienica, Andrzejewo, Gostkowo i osada Słup. Biorąc pod uwagę, że niezlokalizowane osady Seradzenyci i Krzykosy musiały być położone nad rzekami – Mały Brok lub Brok, można podejrzewać, że położone mogą być w okolicach ukazanych na mapie Atlasu Historycznego Polski Dąbrowy lub Janowa. Ta druga osada położona jest w bezpośrednim sąsiedztwie okolicy szlacheckiej Dmochy i Czyżewa.

Podsumowując powyższe zapisy dla Krzykos zarówno z ziemi wyszogrodzkiej jak i dla ziemi nurskiej należy stwierdzić, że przynoszą one niezwykle ważne informacje. Potwierdzają długi okres osadnictwa związanego ze szlachtą ziemi zakroczymskiej herbu Pobóg zasiedlającej ziemię nurską. Jej początki należy upatrywać w okresie istnienia kasztelanii święckiej. Niezwykle ważne jest też nadanie w pobliżu siebie, na granicy dwóch kasztelanii, ziemi późniejszym przedstawicielom rodzin Czyżewskich, Dmochowskich, Krzykowskich i Sutkowskich.

4. Nadanie ziemi Przecławowi ze Świerczy

W przypadku przedstawicieli rodziny Dmochowskich, przyjmuje się zgodnie z propozycją Piotra Andrzeja Dmochowskiego, że protoplastą i założycielem Dmoch był Przecław ze Świerczy (ziemia zakroczymska). Otrzymał on z rąk księcia mazowieckiego Janusza I w 1417 r. nadanie o wielkości 20 włók zwanych Dmossyno. Uważa się, że na tym właśnie gruncie powstały współczesne miejscowości o nazwie Dmochy.

O tym wydarzeniu świadczy dokument zamieszczony w Kartotece Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu, który został opracowany m.in. na podstawie Księgi wpisów kancelarii mazowieckiej (Metryka Mazowiecka).

Warto też zapoznać się ze źródłowym zapisem z 1417 roku z Metryki Mazowieckiej będący podstawą powyższego wpisu. Skany metryki nr 3 zostały udostępnione przez Archiwum Główne Akt Dawnych. Prezentuję ww. zapis na poniższej grafice.

W tym miejscu warto spojrzeć na okolicę szlachecką Dmochy, którą przedstawia jedna z najstarszych i najdokładniejszych map XIX wieku – Mapa Kwatermistrzostwa. Ujrzeć można na niej dwanaście wsi:

• Dmochy Mrozy,
• Dmochy Kudły,
• Dmochy Sadły,
• Dmochy Wochy,
• Dmochy Przeczki,
• Dmochy Rodzonki,
• Dmochy Glinki,
• Dmochy Wypychy,
• Dmochy Ozerki,
• Dmochy Bąbole,
• Dmochy Komburki
• Dmochy Marki.

Należy w tym miejscu zaznaczyć, że w najstarszych zapisach metrykalnych, które zachowały się dla parafii czyżewskiej można było spotkać zapis Dmochy-Sutki – mógł być to jednak zapis błędny lub wskazuje na wydzielenie się Sutkowskich z rodziny Dmochowskich. Nie zmienia to faktu, że okolica szlachecka Dmochy w ówczesnych czasach miała dużą powierzchnię w stosunku do sąsiednich założeń. Można podejrzewać, że jej wielkość może wynikać z długiego okresu zasiedlenia i rozrodzenia się mieszkańców.

Wymienione powyżej wsie składają się na okolicę szlachecką Dmochy. Jednak to wyliczenie nie zamyka listy istniejących w tym miejscu osad. Była jeszcze jedna, najstarsza wieś z tej okolicy, jej nazwa to Dmochy Stare (Antiqua). Potwierdza to zapis z Atlasu Historycznego Polski, Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. II Komentarz. Indeksy.

Autorzy atlasu zapisali:

Dmochy Stare, Dmochy-Bąbole albo Dmochy Glinki

Obie wsie, tj. Dmochy-Bąbole i Dmochy-Glinki położone są nad rzeką Brok we wschodniej części okolicy szlacheckiej Dmochy. Warto spojrzeć na tą lokalizację spojrzeć w szerszym geograficzno-historycznym kontekście a także w odniesieniu do nadań z początku XV wieku.

Nadanie dla Przecława ze Świerczy zostało przydzielone na zachodnim skraju okolicy szlacheckiej Dmochy – pod drugiej stronie w stosunku do osady Dmochy Stare. Czy oznacza to, że w tej sposób Janusz I przydzielił ostanie wolne skrawki nie zagospodarowanych jeszcze terenów? Ciekawe w tej sprawie jest też to, że obecne wsie z członem Dmochy zajmują około 1800 ha. Powierzchnia ta nie obejmuje wsi Dmochy-Komborki i Dmochy-Marki, które zostały wchłonięte przez okoliczne osady i nie zachowały się do dnia dzisiejszego.

Nadanie dla Przecława ze Świerczy wynosiło 20 włók, co w przeliczeniu na obecnie stosowane jednostki miary powierzchni wynosi ok. 360 ha.

Warto też zauważyć, że obecnie powierzchnia wsi Dmochy Wochy w ramach której włączona została wieś Dmochy-Przeczki wynosi około 288 ha a powierzchnia sąsiedniej wsi Dmochy-Mrozy w ramach której włączona została wieś Dmochy-Kudły wynosi ok. 158 ha. Łącznie grunty stanowią więc 446 ha, co jest niewiele większą powierzchnią od nadania Przecława ze Świerczy.

Kolejną ciekawostką jest drugi zapis dotyczący Przecława ze Świerczy, który pojawia się w 1424 roku w Metryce Mazowieckiej. Otrzymuje on nadanie kolejnych gruntu, nie w bezpośrednim sąsiedztwie pierwszego nadania, ale w pewnej odległości od niego. Czy jest to potwierdzeniem pośrednim istnienia w sąsiedztwie nadania z 1417 roku okolicy szlacheckiej Dmochy i wyczerpania się wolnych terenów w najbliższym sąsiedztwie?

Książę daje Przecławowi ze Świerzy [nowom.?] dziesięć włók chełmińskich w dąbrowie zwanej Dąbrowa w powiecie nurskim [Świerże, nur., Andrzejów] z wyjątkiem barci, z obowiązkiem służb posp. Łomża 5 IV 1424 k. 23v

źródło: Regesty zapisek najstarszego rejestru kancelarii ks. Janusza I (1414-1426)
(Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna, sygn. MK3)

Efektem osadniczym Przecława ze Świerczy jest okolica szlachecka Świerże w skład której wchodzą następujące miejscowości:

• Świerze-Kiełcze
• Świerze-Panki,
• Świerze-Tworki,
• Świerze-Leśniówek,
• Świerze-Kończany,
• Świerze-Zielone.
  

W tym miejscu warto też wymienić miejscowości wchodzące w skład okolicy szlacheckiej Świercze w ziemi zakroczymskiej z której wywodził się Przecław :

• Świercze-Bąbały,
• Świercze-Kurki,
• Świercze-Koty,
• Świercze-Ostrzyniewo,
• Świercze-Siłki,
• Świercze Wielkie,
• Świercze-Wochny.

Szczególnie ta ostatnia miejscowość powinna zwrócić naszą uwagę w kontekście jednej ze wsi z okolicy szlacheckiej Dmochy. Czy podobieństwo między Dmochy-Wochy i Świercze-Wochny jest przypadkowe? Czyżby Przecław ze Świerczy oprócz wsi Dmochy-Przeczki odpowiadał za założenie wsi Dmochy-Wochy? W mojej opinii jest to bardzo prawdopodobne.

Ostatnia sprawa dotyczy herbu, którym mógł pieczętować się Przecław ze Świerczy. Wg Herbarza Polski Kaspara Niesieckiego Świerkowscy z ziemi zakroczymskiej pieczętowali się herbem Grabie. Podobnie szlachta ziemi nurskiej Świerzewscy wg Herbarza Polski Tadeusza Gajla pieczętowali się m.in. herbem Grabie.

Jest więc wielce prawdopodobne, że Przecław ze Świerczy przyczynił się do założenia przynajmniej dwóch wsi z okolicy szlacheckiej Dmochy a także okolicy szlacheckiej Świerże. Jednak jest wątpliwe, aby to od nadania Przecława ze Świerczy powstała cała okolica szlachecka Dmochy.

Powyższe rozważania nie dają odpowiedzi na pytanie – kto i kiedy założył Dmochy – wskazują jednak przesłanki do tego, że osadnictwo to jest starsze niż dotychczas twierdzono.

5. Dmochy – Dmoszyno – Dmosin – przypadkowa zbieżność?

Zarówno ewolucja języka polskiego, jak i lokalne uwarunkowania doprowadziły do różnicowania się nazw miejscowości na różnych ziemiach.

Dobrym przykładem jest tu występujące historycznie, a jak już wcześniej zauważono, obecnie nieistniejące już Dmoszyno na ziemi wyszogrodzkiej.

W Słowniku Historyczno-Geograficznym ziem polskich w średniowieczu Instytutu Historii Polskiej Akademii Naukmożna znaleźć następujący zapis:

Dmoszyno (1420 Dmossyno, Dmoschyno, Dmosin) dziś nie znane, ok. 20 km na NW od Wyszogrodu, graniczyło z Podleckiem, Krzykosami i Łubkami.

źródło: Słownik Historyczno-Geograficzny ziem polskich w średniowieczu Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk

Jak widać, powyższy zapis jednoznacznie wskazuje związek z nadaniem dla Przecława ze Świerczy. W tym dokumencie możemy przeczytać Dmossyno. Zastanawiający jest jednak ostatni człon wskazany w słownikowej definicji – „Dmosin”.

Okazuje się, że Dmosin to obecnie wieś położona w województwie łódzkim, w powiecie brzezińskim, w gminie Dmosin. Nawet podstawowa definicja z Wikipedii wzbudza duże zainteresowanie:

Dmosin uzyskał lokację miejską w 1430 roku, zdegradowany w 1579 roku. Wieś szlachecka położona była w drugiej połowie XVI wieku w powiecie rawskim ziemi rawskiej województwa rawskiego. Pierwsza wzmianka o Dmosinie pojawiła się w źródłach pisanych w 1334 r. Dmosin był dziedziczną własnością rodu rycerskiego Kopaczy. Od 1407 r. do czasu najazdu szwedzkiego posiadał prawa miejskie. W 1657 r. podczas najazdu szwedzkiego miasto uległo spaleniu. Na gruzach spalonego miasta wyrosła wieś Dmosin.

źródło: Wikipedia

Lektura zakładki „Historia” ze strony internetowej Gminy Dmosin przynosi kolejne ciekawe informacje:

Nazwy Dmosina zmieniały się kilkakrotnie. Najdawniejsza to „Dmoszyno”, potem 1334 r. po łacinie „Dmossyno”, w 1430r. „Dmossino”, a w 1579 r. pojawia się nazwa Dmosin. Pochodziły one od nazwiska osoby dzierżawiącej ten obszar, mianowicie Dmosza.

źródło: https://dmosin.pl/cms/4212/historia

Kim był Dmosz? Wiedzę na jego tema możemy odnaleźć w „Uzupełnieniu i uwagach do Nowego kodeksu dyplomatycznego Mazowsza, część III: dokumenty z lat 1356-138” Anny Supruniuk:

Dzierżek Kopacz z Dmosina (ziemia rawska) h. Kopacz, starosta dobrzyński (1362-1369) i płocki (1369-1370). We wspomnianym dyplomie, znanym z XV-wiecznej kopii, występuje najprawdopodobniej zepsuta forma imienia Dziersław (Dzierżek) — Dmyssko.

źródło: „Uzupełnienie i uwagi do Nowego kodeksu dyplomatycznego Mazowsza, część III: dokumenty z lat 1356-138” Anny Supruniuk, Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

Kolejne informacje znajdujemy w „Uzupełnieniu i sprostowaniu do Nowego Kodeksu dyplomatycznego Mazowsza, część III: dokumenty z lat 1356, Kazimierza Pacuskiego, mianowicie zamieszczony został tam dokument dotyczący Dziersław Kopacza z Dmosina:

Dok. 20A — uzupełnienie

niedatowany, bez miejsca wystawienia
po grudniu 1355 r., przed 11 V 1358 r.

Książę Siemowit III odnawia i potwierdza swój wcześniejszy dokument, w którym nadaje Dziersławowi Kopaczowi dobra Dmosino wraz z fortalicją, Rudniki, Lubowidza, Budziszewice, Rękaciec i dział Regnowa (potem Regny) wraz z immunitetem oraz prawem patronatu kościołów parafialnych w Dmosinie i Budziszewicach.

Dok. 21
Nie zidentyfikowano wystawcy dokumentu Dzierżka Kopacza. Zrekonstruowane nietrafnie imię Dmiszko wskazuje na pierwotny zapis Dirissko, tj. Dzirżko (…).

źródło: „Uzupełnienie i sprostowanie do Nowego Kodeksu dyplomatycznego Mazowsza, część III: dokumenty z lat 1356, Kazimierz Pacuski, Instytut Historii PAN, Warszawa.

Dodatkowe informacje znajdujemy w uwagach:

Uwaga. Tytulatura Siemowita III wskazuje na lata 1356-1370, kiedy sprawował już władzę nad ziemiami objętymi po zgonie brata Kazimierza, zmarłego w 1355 r. (Warszawa, Sochaczew, Ciechanów), a nie objął jeszcze Mazowsza Płockiego po zgonie króla Kazimierza Wielkiego. Zarazem nadanie to musiało być zrealizowane przed 11 V 1358, kiedy tenże Dzierżek (w zepsutych kopiach z przełomu XV/XVI w. Dmyssko, Dymysszko) Kopacz pisał się już z Dmosina i sprzedał sołectwo w Budziszewicach, Rękaćcu i Regnach swemu służebnikowi Przecławowi Głowie.

źródło: „Uzupełnienie i sprostowanie do Nowego Kodeksu dyplomatycznego Mazowsza, część III: dokumenty z lat 1356, Kazimierz Pacuski, Instytut Historii PAN, Warszawa.

i przypisach:

12 Jako podłowczy rawski skądinąd nieznany. Wcześniej znany jako Antoni z Dmosina od 1393 r., Łęczycka I, nr 2923. Zapewne syn Kopacza podkomorzego mazowieckiego.
13 Kopacz z Budziszewic w 1407 r. przeprowadził lokację miasta w Budziszewicach na prawie chełmińskim, MRPS IV, supl. 456.
14 Dziersław i Dadźbog z Dmosina otrzymali dla Dmosina przywilej prawa miejskiego w 1430 r. A. Boniecki, Herbarz, t. IV, s. 306.
15 Dzierżek Kopacz, potem w służbie króla Kazimierza Wielkiego; starosta dobrzyński 1362-1369, starosta płocki 1369-1370. Potem Kopacz podkomorzy mazowiecki.

źródło: „Uzupełnienie i sprostowanie do Nowego Kodeksu dyplomatycznego Mazowsza, część III: dokumenty z lat 1356, Kazimierz Pacuski, Instytut Historii PAN, Warszawa.

Starosta płocki Dzierżek Kopacz wymieniany jest też jako osoba odpowiedzialna za wybudowanie zamku w Sierpcu.

Podsumowując, należy zadać pytanie. Czy Dzierżek Kopacz z Dmosina mógł odpowiadać za założenie Dmoszyna w ziemi wyszogodzkiej? Niewątpliwie był on związany z Płockiem, Dobrzyniem, Sierpcem. Warto zauważyć, że odległość od Płocka do nieistniejącego już w ziemi wyszogrodzkiej Dmoszyna wynosi zaledwie 20 km. Być może jednak pewne ustalenie tego nie będzie możliwe ze względu na brak źródeł.

6. Ostatni element układanki – Dmosice.

Analiza dostępnych źródeł dotyczących Dmosińskich naprowadziła mnie na ostatni element historii, którą przedstawię w niniejszym artykule.

Zapisy Herbarz polski Adama Bonieckiego, w tomie 4: Czetwertyńscy – Dowiakowscy zawiera następujący zapis dotyczący Dmosińskich:

Kwerenda materiałów źródłowych dostępnych w internecie pozwoliła dotrzeć do wspomnianych powyżej spraw sądowych prowadzonych przez Katarzynę Kopaczową z Dmosina, wdowę najprawdopodobniej po Dzierżku Kopaczu z Dmosina:

I.F.15 NAWOJ
(…) Dnia 23 VII 1387 r. Nawojowa miała sprawę z chłopami z Dmosina (ob. siedziba gminy, pow. brzeziński). Wpis w księdze sądowej z 24 XI 1388 r. zapowiadał upoważnienie dla Aleksandra, stolnika łęczyckiego, do reprezentowania Nawojowej i jego syna Świętopełka wraz z pozostałymi synami w sprawie przeciwko Wojciechowi Bielawskiemu, pełnomocnikowi (procurator) arcybiskupa gnieźnieńskiego, przy współudziale Dziwisza z Koprzywnicy, kasztelana spicymierskiego (…).

źródło: Rycerscy spadkobiercy księcia Świętopełka „nakielskiego” z rodów Lisów i Wierzbnów. Studium historycznoprawne. Tomasz Kruszewski. Uniwersytet Wrocławski.

Kolejne informacje przynosi następny wpis w tej publikacji:

I.F.25 ŚWIĘTOPEŁK
Świętopełk z Łąki (zdaniem Bonieckiego najstarszy z synów Nawoja, I.F.15) miał pierwszy termin z Adamem z Parzyc (leżą w pow. zgierskim, gm. Ozorków) 12 III 1387 r. Dnia 26 IV 1388 r. pani z Dmosina, żona Kopacza, miała sprawy: z samym Świętopełkiem i jego chłopami z Łąki, 30 V 1391 r. proboszcz z Piątku miał sprawę ze Świętopełkiem i jego wszystkimi braćmi, 11 I 1396 r. Świętopełk miał zapłacić „niestane” za trzykrotne niestawiennictwo w sprawie, w której pozwał go Mikołaj, syn Włodzimierza z Sławoszewa. Świętopełk zmarł przed 28 I 1399 r. (zob. niżej).

źródło: Rycerscy spadkobiercy księcia Świętopełka „nakielskiego” z rodów Lisów i Wierzbnów. Studium historycznoprawne. Tomasz Kruszewski. Uniwersytet Wrocławski.

W pierwszym z wymienionych cytatów wymieniony został Dziwisz z Koprzywnicy (hist. Pokrzywnica). Okazuje się, że Koprzywnica to obecnie miasto w woj. świętokrzyskim, w powiecie sandomierskim. Krótka analiza najbliższego otoczenia tej historycznej osady kościelnej pozwoliła zidentyfikować dwie miejscowości.

Pierwsza z nich to Dmosice położone w parafii Sulisławice. Wg pobieżnej kwerendy w źródłach historycznych nosiła ona nazwę:  Dmossycze  i  Dmoszicze. Wydawać by się mogło, że jest to całkowity przypadek. Jednak wątpliwości może rozwiać obecność innej miejscowości w bliskim sąsiedztwie.

Obecna jej nazwa to Trzykosy. Jednak nawet podstawowa analiza zapisu w Wikipedii dotyczącej tej miejscowości wskazuje, że w źródłach historycznych nosiła ona nazwę:  Crzykosch,  Krzikoszy,  Krzykosy,  Krzykossy  i  Krzykozy. 

Czy to możliwe, że konfiguracja Dmosice – Trzykosy w ziemi sandomierskiej, Dmoszyno – Krzykosy w ziemi wyszogrodzkiej i Dmochy – Krzykosy w ziemi nurskiej jest przypadkowa? Na to pytanie odpowiedź pozostawiam czytelnikowi. Mi pozostaje wyszukanie kolejnych materiałów źródłowych.

7. Podsumowanie

Obecny stan badań nie pozwala jednoznacznie określić, czy proces osadniczy ziemi nurskiej następował bezpośrednio z ziemi sandomierskiej, czy pośrednio poprzez ziemię wyszogrodzką. Nie wiadomo również na chwilę obecną, w jakim miejscu tego procesu umiejscowić Dmosin z ziemi rawskiej, czy jest to pośredni etap osadnictwa w kierunku ziemi wyszogrodzkiej i nurskiej, czy odrębny proces z ziemi sandomierskiej.

Okazuje się, że „zabawa” w genealogię rodzinną, którą rozpocząłem kilka lat temu, może przynieść niezwykle ciekawe rezultaty. W podróży przez kolejne ziemie jest jeszcze wiele niedopowiedzeń, które muszą zostać pogłębione poprzez analizę materiałów źródłowych, dostępnych jedynie w bibliotekach. Nadzieją, a także widocznym tutaj efektem, jest digitalizowanie kolejnych publikacji i materiałów, pozwalających na pracę mimo epidemii Covid-19.

Liczę, że najnowsze technologie badań genealogicznych, wspieranych przez genetykę, pozwolą w przyszłości zweryfikować możliwe związki między rodzinami Czyżewskich, Dmochowskich, Dmosińskich, Dmoszyńskich, Krzykowskich i Sutkowskich. Jeśli chciałbyś pomóc w takich badaniach zachęcam do kontaktu ze mną.

Autor: Krzysztof Dmochowski herbu Pobóg.