Próba analizy przestrzennej nadań Przecława ze Świerczy i jego potomków w ramach okolicy szlacheckiej Dmochy na ziemi nurskiej

W niniejszym artykule podejmę próbę analizy przestrzennej nadań i transakcji zapisanych w Metryce Mazowieckiej dotyczących przedstawicieli rodu Dmochowskich, które w efekcie przyczyniły się do utworzenia okolicy szlacheckiej Dmochy.

Analizę rozpocznę od zapisów dotyczących rodziny Czyżewskich, która jeszcze przed 1417 rokiem, czyli przed nadaniem ziemi Przecławowi ze Świerczy i Klemensowi z Ołdak była w posiadaniu Czyżewa. 

Analiza została oparta w większości na podstawie artykułu Tomasza Jaszczołta pt. „Napływ rycerstwa i szlachty na pogranicze mazowiecko-podlaskie w XV i pierwszej połowie XVI wieku (obszar dzisiejszego powiatu wysokomazowieckiego”), który został opublikowany w książce „Rody, rodziny Mazowsza i Podlasia. Źródła do badań genealogicznych” wydanej przez Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów w 2013 roku pod redakcją Doroty K. Rembiszewskiej i Hanny Krajewskiej.

Do analizy wykorzystane zostaną obręby ewidencyjne, które są jednostką powierzchniową podziału kraju, wyodrębnioną dla celów ewidencji gruntów i budynków. Na obszarach wiejskich obręb powinien obejmować obszar wsi oraz przyległe do tej jednostki osadniczej i z nią związane obiekty fizjograficzne. Jak pokaże dalsza analiza mają one głębokie osadzenie historyczne, gdyż ziemia była i wciąż jest najważniejszą wartością. 

Do dalszej analizy przyjęto, że 10 włók, które było najczęstszą wielkością nadawaną w początkach osadnictwa prowadzonego przez księcia mazowieckiego Janusza I. Wartość ta odpowiada obecnej wielkości 180 hektarów.

1. Początek akcji osadniczej księcia mazowieckiego Janusza I.

Punktem wyjścia do analizy będą informacje dotyczące Czyżewa.

„Czyżew był dużą dziedziną, którą skupił w większości w swoich rękach sędzia nurski Maciej z rodu Pobogów. Pochodził ze Świerczy w ziemi zakroczymskiej. (…) Łącznie sędziemu Maciejowi udało się zgromadzić 100 włók w Czyżewie”.

Aktualnie obrębów ewidencyjnych, które w swojej nazwie posiadają człon „Czyżew” jest 16:

  • 1. Czyżew-Osada – 197,5 ha, nr obrębu: 201303_4.0002,
  • 2. Czyżew-Złote Jabłko – 89,68 ha, nr obrębu: 201303_4.0008,
  • 3. Czyżew-Złote Jabłko – 125,59 ha, nr obrębu: 201303_5.0008,
  • 4. Czyżew-Ruś Kolonia – 60,91 ha, nr obrębu: 201303_5.0003,
  • 5. Czyżew-Ruś Wieś – 59,69 ha, nr obrębu: 201303_4.0004,
  • 6. Czyżew-Ruś Wieś – 170,29 ha, nr obrębu: 201303_5.0004,
  • 7. Czyżew Kościelny – 74,44 ha, nr obrębu: 201303_4.0211,
  • 8. Czyżew Kościelny – 121,84 ha, nr obrębu: 201303_5.0211,
  • 9. Czyżew-Chrapki – 152,28 ha, nr obrębu: 201303_4.0001,
  • 10. Czyżew-Chrapki – 24,42 ha, nr obrębu: 201303_4.0001, 
  • 11. Czyżew Stacja – 50,01 ha, nr obrębu: 201303_4.0006, 
  • 12. Czyżew Siedliska – 22,77 ha, nr obrębu: 201303_4.0005, 
  • 13. Czyżew Siedliska – 299,83 ha, nr obrębu: 201303_5.0005,
  • 14. Czyżew-Sutki Majątek – 261,43 ha, nr obrębu: 201303_5.0071,
  • 15.Czyżew-Sutki Wieś – 107,43 ha, nr obrębu: 201303_5.0007,
  • 16. Czyżew-Sutki Majątek – 4,17 ha, nr obrębu: 201303_4.0071.

Rys. 1. Dziedzina skupiona w rękach sędziego nurskiego Macieja z rodu Pobogów.

Łączna powierzchnia ww. obrębów wynosi 1822,28 ha. Informacja zawarta w Metryce Mazowieckiej, mówi że Sędziemu Maciejowi z Czyżewa udało się zgromadzić 100 włók, które są odpowiednikiem obecnych 1800 ha. Widać więc, że obie wartości, tj. ta wynikająca z sumy powierzchni obrębów ewidencyjnych jak i historyczna podana w Metryce Mazowieckiej są wyjątkowo zbieżne. 

2. Pierwsza zapiska dotycząca wsi Dmochy – Dmoszyno.

W 1417 r. książe Janusz nadał Przecławowi ze Świerczy i Klemensowi z Ołdaków 20 włók zwanych Dmoszyno nad Brokiem.

Obecnie istnieje 6 obrębów ewidencyjnych w nazwie których istnieje człon Dmochy. Który z nich jest pierwotną dziedziną? Istnieją dwie przesłanki pozwalające określić obręb nadany Przecławowi w 1417 roku. Pierwsza z nich zawarta została w treści nadania – „nad Brokiem”. Druga przesłanka wynika z dotychczasowych badań historyków – uznaje się, że Dmochy Stare leżały na terenie obecnej wsi Dmochy-Glinki.

Analiza powierzchni obrębów ewidencyjnych Dmochy-Glinki i Ołdaki Magna Brok:

  • 1. Dmochy-Glinki – 339,12 ha, nr obrębu: 201303_5.0015,
  • 2. Ołdaki Magna Brok – 360,29 ha, nr obrębu: 201303_5.0030,

Rys. 2. Nadanie z 1417 roku

Warto w tym miejscu zauważyć, że nadanie Klemensa z Ołdaków idealnie wpisuje się w 20 włók, które odpowiadają 360 ha. Nadanie Przecława ze Świerczy, niewiele, bo o około 20 ha odbiega od wartości przeliczenia 20 włók na hektary. Jednak w tym wypadku wielkość obrębu ewidencyjnego Dmochy-Glinki mogła zmienić inwestycja kolejowa – obrazuje to kolejna mapa.

Inwestycja kolejowa realizowana w połowie XIX wieku najprawdopodobniej zmieniła granice obrębów ewidencyjnych. Podjęto się rekonstrukcji hipotetycznej granicy obrębów należących do Czyżewa i wsi Dmochy-Glinki. W przypadku takiego przebiegu granicy powierzchnia zmieniłaby się w o 20,62 ha. 

Analiza powierzchni po hipotetycznej wymianie gruntów między obrębami ewidencyjnymi Dmochy-Glinki i Czyżew:

  • 1. Dmochy-Glinki – przed zmianą 339,12 ha; po zmianie 339,12 + 20,62 = 359,74 ha 
  • 2. łączna powierzchnia obrębów Czyżewa – przed zmianą 1822,28 ha, po zmianie 1822,28 – 20,62 = 1 801,66 ha  

Rys. 3. Zmiana granic obrębów ewidencyjnych w wyniku inwestycji kolejowej.

Po naniesieniu korekty okazuje się, że zmienione wartości są bliższe odpowiednim wielkościom obszarów w przeliczeniu na włóki.

Należy podkreślić, że jest to jedynie próba rekonstrukcji granic. W powyższym przypadku powinno podjąć się próby odnalezienia wykazu powierzchni poszczególnych jednostek z danych sprzed przeprowadzenia kolei przez Czyżew. 

3. Drugie nadanie w Dmoszynie.

W 1424 r. książę Janusz nadał już samemu Przecławowi kolejne 20 włók w dąbrowie zwanej Dmoszyno. 

Oczywistym jest, że nadanie ziemi Przecławowi ze Świerczy musiało mieć miejsc we wsi Dmochy-Przeczki. Obecnie Przeczki stanowią administracyjnie jeden obręb z Dmochami-Wochami i taka nazwa funkcjonuje oficjalnie. Jednak nazwa „Przeczki” zachowała się w języku potocznym mieszkańców tej połączonej już wsi. „Przeczki” oznaczają część wsi za strugą. Mapę z oznaczeniem mostku na drodze zaznaczono na następnej mapie. 

Rys. 4. Mostek na strumieniu dzielącym Dmochy-Przeczki i Dmochy-Wochy

Analiza powierzchni: 

  • Dmochy-Wochy – 274,48 ha, nr obrębu: 201303_5.0018,

Rys. 5. Nadanie Przecławowi ze Świerczy.

Widać więc, że powierzchnia nadania była większa niż wynika to z wielkości obrębu ewidencyjnego Dmochy-Wochy – wielkość powinna wynosić ok. 360 ha.

4. Trzecie nadanie 

W 1431 r. Przecław, piszący się już z Dmochów, kupił od Adama z Wojnów 5 włók zwanych Ciemna Dąbrowa, koło swojego dziedzictwa. 

Analizując sąsiednie obręby w stosunku do obrębu Dmochy-Wochy możemy zauważyć, że sąsiadują dwa z członem Dmochy: Mrozy – na północy oraz Sadły na wschodzie.

Analiza powierzchni:

5 włók – 90 ha

Dmochy-Mrozy – 174,53 ha, nr obrębu: 201303_5.0016, 

Dmochy-Sadły – 177,83 ha, nr obrębu: 201303_5.0181.

Rys. 6. Obręb Dmochy-Mrozy graniczy z Dmochami-Wochami na północy.

Żaden z ww. obrębów nie pasuje do nadania z 1431 roku. Wydaje się jednak, że teren wsi Dmochy-Mrozy jest wcześniejszy, ze względu na położenie wzdłuż cieku wodnego, który historycznie powinien być osiedlony w pierwszej kolejności. 

Warto zauważyć też pewną prawidłowość wynikającą z sumy nadań Dmochy-Wochy i Dmochy-Mrozy. Łącznie powinna wynosić ona 25 włók, czyli ok. 450 ha. Suma ww. obrębów wynosi 449,01 ha. 

Można postawić hipotezę, że północno-wschodnia część obrębu Dmochy-Mrozy, ograniczona ciekiem wodnym mogła stanowić, nadanie z 1431 roku. Hipotetycznie wyprowadzony przeze mnie obszar wynosi ok. 99 ha. Obejmuje on najbardziej wysuniętą na północ zabudowę okolicy szlacheckiej Dmochy.

Warto też dodać, że Dmochy-Mrozy obejmują obecnie dwie historyczne wsi. Były to Dmochy-Mrozy – nazwa zachowana – oraz nazwa której używają mieszkańcy, Dmochy-Kudły. Można więc postawić tezę, że na nadaniu z 1431 roku powstały właśnie te dwie wsie.

Rys. 7. Próba wyznaczenia obszaru nadania z 1431 roku.

5. Transakcja w Krzeczkowie.

W 1448 r. bracia Świętosław i Jan z Dmochowa kupili od Stanisława z Krzeczkowa i jego dzieci 25 włók w Krzeczkowie za 30 kop gr (431). 

W tym przypadku z obrębów odpowiadających nadaniu należy szukać wsi w pobliżu Krzeczkowa. Z Krzeczkowem graniczą dwie wsie z członem Dmochy: Rodzonki i Wypychy. 

Analiza powierzchni:

25 włók – 450 ha

Dmochy-Rodzonki – 222,45 ha, nr obrębu: 201303_5.0017, 

Dmochy-Wypychy – 208,56 ha, nr obrębu: 201303_5.0019.

Rys. 8. Obszar wsi Dmochy-Rodzonki i Dmochy-Wypychy

Żadna z powyższych wartości nie stanowi odpowiednika 25 włók nadania, gdyż w przeliczeniu wynosiło ono 450 ha. Warto jednak zauważyć, że ich suma jest bardzo bliska tej wartości:

222,45 ha + 208,56 ha = 431,01 ha

6. Założenie wsi Zaręby-Świechy

W 1448 r. tenże, piszący się już z Krzeczkowa, sprzedał 25 włók z tej dziedziny Świętosławowi i Stanisławowi (przyp. autora powinno być Janowi) z Dmochów, a w 1450 r. sprzedał Maciejowi synowi Świętosława i Świętosławowi synowi Mikołaja z Zarąb 5 włók obok 25 włók Macieja i Świętosława w Krzeczkowie, kupionych wcześniej przez Mikołaja (z Zarąb) (438). Na kupnie tym powstała wieś Zaręby Święchy (od Święcha – Świętosława).

Analiza powierzchni:

5 włók – 90 ha

Zaręby-Święchy – 183,15 ha, nr obrębu: 201303_5.0046

Rys. 9. Zaręby-Święchy

Wartość zakupionej w 1450 roku ziemi jest dwukrotnie mniejsza od aktualnej wielkości obrębu ewidencyjnego Zaręby-Święchy.

7. Naddawki z 1471 roku.

W 1471 r. książę sprzedał Władysławowi z Dmochów, czyli Dmoszyna 2 włóki i 4 morgi (436). Zapewne były to tzw. naddawki, czyli grunty wydzielone po przemierzeniu nadań książęcych i stwierdzeniu w nich nadwyżek. 

Trudno określić, które z nadań zostało w tym miejscu poszerzone.

8. Ostatnia znana transakcja. 

Stanisław z Dmochowa w 1472 r. kupił od Jana Drewny z Przydanowa podstolego nurskiego 20 włók, na których powstała Wola Dmochowa (434) (potem Drewnowo-Dmoszki). 

Obecnie Drewnowo-Dmoszki to część obrębu Złotki-Przeczki, który ma powierzchnię ok. 400 ha. Warto w tym miejscu wspomnieć jeszcze o miejscowości Łętowo-Dmochy, które przekształciły się w Drewnowo-Konarze, a obecnie są wsią o nazwie Konarze w obrębie ewidencyjnym Drewnowo-Gołyń o powierzchni ok. 500 ha. Nie udało się określić na mapie terenu tego nadania. Oznacza to, że granice pierwotnych nadań na tym terenie zostały zatarte. Mogło to się stać w wyniku transakcji, funkcjonowania w pobliżu folwarku lub w wyniku procesów scalenia i podziału. 

Rys. 10 Drewnowo-Dmoszki

Rys. 11. Konarze

Rys. 12. Dwa obręby (kolor zielony w południowej części mapy)

Należy jednak zauważyć, że osadnictwo siedliskowe powinno pozostać w miejscach pierwotnych zarówno w przypadku Drewnowa-Dmoszki jak i Łętowa-Dmochy. W związku z tym zaproponowałem hipotetyczną powierzchnię nadania na Woli Dmochowej, która przekształciła się w Drewnowo-Dmoszki.

Rys. 13. Próba wyznaczenia obszaru nadania z 1472 roku.

9. Sienica Dmochy

Ostatnią wsią, która najprawdopodobniej była w posiadaniu Dmochowskich, jest Sienica-Dmochy. Obecnie to Siennica-Puziki, która stanowi część wsi Siennica-Pietrasze. Jest ona położona w pobliżu wsi Dmochy-Wypychy. 

Rys. 14 Sienica Puziki

10. Dmochy-Sadły

W tym miejscu należy zauważyć, że nie udało się w dokumentach zidentyfikować nadania Dmoch-Sadłów, będących obecnie częścią wsi Dmochy-Wochy. 

Analiza powierzchni:

Dmochy-Sadły – 177,83 ha, nr obrębu: 201303_5.0181

Rys. 15. Obręb Dmochy-Sadły (kolor fioletowy)

Obręb ewidencyjny Dmochy-Sadły ma powierzchnię 177 ha co oznacza, że jest zbliżony do 10 włók nadania. Nie udało się przyporządkować zapisu Metryki Mazowieckiego do tego terenu.

11. Związki z ziemią zakroczymską

W tym miejscu warto też wymienić miejscowości wchodzące w skład okolicy szlacheckiej Świercze w ziemi zakroczymskiej z której wywodził się Przecław:

  • Świercze-Bąbały,
  • Świercze-Kurki,
  • Świercze-Koty,
  • Świercze-Ostrzyniewo,
  • Świercze-Siłki,
  • Świercze Wielkie,
  • Świercze-Wochny.

Ze szczególną uwagą należy potraktować osady o nazwach: Świercze-Bąbały i Świercze-Wochny. Brzmienie nazw tych miejscowości jest zbliżone do nazw Dmochy-Bąbole oraz Dmochy-Wochy. Czy jest to echo dawnego osadnictwa z terenu ziemi zakroczymskiej? Warto w tym miejscu zauważyć, że autorzy Atlasu Historycznego Polski, Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku (cz. II Komentarz. Indeksy) wskazują – nazwę:

Dmochy Stare, Dmochy-Bąbole albo Dmochy Glinki

jako tożsamą. W pkt. 2 rozważań uznano, że teren wsi Dmochy-Glinki jest obszarem pierwszego nadania ziemi Przecławowi ze Świerczy. Drugie nadanie to Dmochy-Przeczki, które sąsiaduje z wsią Dmochy-Wochy. Widać więc, że obie miejscowości mające podobne nazwy do wsi z ziemi zakroczymskiej dotyczą najwcześniejszych nadań. Czy oznacza to, że rycerstwo, które przeniosło się na nowe tereny chciało w ten sposób zachować część swojej ojcowizny w postaci nazwy? Odpowiedź na to pytanie pozostawiam czytelnikowi.

12. Podsumowanie

Powyższe zestawienie pozwala zobrazować jak trwałe okazały się nadania księcia mazowieckiego Janusza I. Wiele nadań zachowało swój kształt najprawdopodobniej do dziś. Wynika to z pewnością z dużego przywiązania do ziemi ich właścicieli – szlachtę, a następnie ziemian i obecnie rolników.

Dmochowscy pozyskali następujące ziemie:

1417 rok, Dmochy-Glinki (Dmochy Stare, Dmochy-Bąbole) – 20 włók

1424 rok, Dmochy-Przeczki, Dmochy-Woch – 20 włók

1431 rok, Dmochy-Mrozy, Dmochy-Kudły – 5 włók

1448 rok, Dmochy-Rodzonki, Dmochy-Wypychy – 25 włók

1469 rok (?), Dmochy-Sadły – 20 włók. 

1471 rok, 2 włóki i 4 morgi

1472 rok, Drewnowo-Dmoszki, Łętowo-Dmochy – 20 włók

Z powyższego podsumowania widać, że w rękach Dmochowskich, już w XV wieku, znalazło się ponad 110 włók. W przeciwności do ziemi będącej w posiadaniu potomków sędziego Maciejowi z Czyżewa nie stanowiła ona zwartej całości.

Dalsza analiza będzie możliwa po zidentyfikowaniu kolejnych źródeł danych. Mogą nimi być najstarsze mapy geodezyjne, o ile zachowały się do naszych czasów.

Warto w tym miejscu zauważyć, że nazwa Dmoszyno, którą przyjął Przecław ze Świerczy, nie jest związana z terenem z którego pochodził w ziemi zakroczymskiej. W związku z tym, można podejrzewać, że nazwa ta mogła istnieć wcześniej i została przyjęta przez służby księcia mazowieckiego Janusza I w czasie nadań ziemi. Pozostaje zagadką jej pochodzenie. Czy ktoś przed Przecławem ze Świerczy był właścicielem tego terenu i przeniósł nazwę Dmoszyno w okolice Czyżewa, czy nazwa ta zachowała się ze wcześniejszego etapu osadnictwa, czy też ma inne pochodzenie? Rozważanie na ten temat opublikuję w odrębnym artykule.

źródła:

1.„Metryka Koronna nr 8. Liber intitulatus: Boleslai, Conradi, Janussii et Annae ducum Masoviae ab anno 1471 usque ad 1526” wydane przez Instytut Historii PAN, Anna Salina i Inga Stembrowicz, Warszawa 2018.

2. Artykuł: „Próba sformułowania kryteriów określających przynależność rodową średniowiecznego rycerstwa – osadników pogranicza mazowiecko-podlaskiego”, który został opublikowany w książce „Rody, rodziny Mazowsza i Podlasia. Źródła do badań genealogicznych” wydanej przez Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów w 2013 roku pod redakcją Doroty K. Rembiszewskiej i Hanny Krajewskiej.

3. Artykuł: „Napływ rycerstwa i szlachty na pogranicze mazowiecko-podlaskie w XV i pierwszej połowie XVI wieku (obszar dzisiejszego powiatu wysokomazowieckiego”, który został opublikowany w książce „Rody, rodziny Mazowsza i Podlasia. Źródła do badań genealogicznych” wydanej przez Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów w 2013 roku pod redakcją Doroty K. Rembiszewskiej i Hanny Krajewskiej.

4. geoportal.gov.pl